By Ifrah Mohamed Osman

Haweenka Soomaaliyeed waa laf dhabarta dhaqaalaha bulshada soomaaliyeed dhexdeeda sanadihii ugu danbeeyeyna waxay uqaateen jagooyin guuleysta qoysas badan. Haweenku waa isku xirka qoysaska. Haweenku, si kastaba ha noqotee, waa kuwo la takooro oo aan ku badnayn jagooyin badan oo dhaqaale, beel, siyaasadeed iyo hoggaamineed. Halka caqabaddu tahay awoodsiinta haweenka dhammaan dhinacyada sida: Shaqada, Fursadaha Dhaqaale, Waxbarashada, Caafimaadka iyo ka Qaybgalka Siyaasadda. Heerarka sii kordhaya ee xadgudubyada ka dhanka ah haweenka ee ka jira Soomaaliya iyo ka reebitaankooda goobaha muhiimka ah ee siyaasadda guud lagu qaabeeyo laguna dhaqan geliyo ayaa ah sababaha iyo natiijada sinaan la’aanta jinsiga. Cabsida rabshadaha waxay ka hor istaagi kartaa haweenka inay raadsadaan waxbarasho, inay shaqeeyaan ama ku dhaqmaan xuquuqdooda siyaasadeed iyo codkoodaba. Xadgudubyada ka dhanka ah haweenka ee ka socda Soomaaliya kuma ekaan oo keliya sinnaan la’aanta jinsiga. Rabshadaha ku saleysan jinsiga waxaa lagu xoojiyaa takoorida caadooyinka bulshada ee wiiqaya fursadaha haweenka iyo gabdhaha ee waxbarashada, dakhli deggan iyo inaad cod ku yeelato miiska go’aan qaadashada. Gabdhaha badanaa waxaa lagu soo rogaa xayiraadaha waalidka oo ay ka mid tahay ilaalinta fursadaha waxbarasho. Sidaa darteed, sinaan la’aanta jinsiga, oo ay ugu darsantay burburka xeerarka bulshada iyo jahawareerka dowladnimo ee dagaalka sokeeye awgood, waxaa loo aaneeyaa inay yihiin asalka iyo u suurta gelinta xaalada ka dhanka ah haweenka Soomaaliya. Taariikh ahaan haweenka Soomaaliyeed waxay la kulmeen kufsi baadiyaha, tuulooyinka iyo mararka qaarkood magaalooyinka waaweyn in kasta oo ay ka yaraayeen kana naxdin badnaayeen noocyada rabshadaha galmada haweenka. Waxaa loo arkay ficil naxdin leh oo dhacay iyo daawada marwalba si dhakhso leh ayaa loo raadinayay si loo joojiyo hadal kasto oo ku saabsan Kufsiga. Si kale haddii loo dhigo, dumarka Soomaaliyeed marwalba waa la hoos geyn jiray, laakiin in kasta oo kufsiga aan si cad loo aqbalin, haddana looma dhaqmin dambi culus iyo sidoo kale xanuun bulsheed. Rabshada galmada waxaa loo cadeeyay inay tahay ficil oo ay gaysteen rag dhalinyaro ah oo naftooda ku caawin kari waayey qaadka, noocyo kale oo buufis ama xitaa rabitaan lab oo aan la xakamayn karin. Dhibanaha waxaa loo guuriyay kufsiga si uu waji gabax ah u helo ama qoysaska waxaa la isku dhaafsaday mag dhaw (lacag ama geel) isagoo uga tegaya dhibbanaha inuu u adkaysto dhibaatada aamusnaanta. Haweeneyda ama gabadha la kufsaday waxay xambaarsan tahay ceeb iyo sharafdarro kufsi, iyada oo isku eedaynaysa wixii dhacay. Waa gef meel ka dhac ku ah reerka sharaf si loola macaamilo sharaf-xumada gabar dhexdooda lagu kufsaday, taasoo ku qasbeysa reerka inay arrinka ku xaaqaan roogga hoostiisa. Markuu dambiilaha diiday inuu guursado gabadha, markaa gabadha la dhibaateeyey waxay ahaan doontaa mid aan la qabin oo loo faquuqo inay tahay nijaas, saldhigyada ay kaga qayb qaadatay fal galmo nin aysan qabin. Wax kasta isku day ah ayaa la sameeyay si loo daboolo cunugga ka dhashayna waxaa loo siin doonaa aqoonsi cusub. Xaalad kasta, dhibanayaashu waxay iska caabiyaan cambaareynta ugu xun iyo nabarrada iyo naxdinta rabshadaha galmada. 1980-yadii waxaa sii kordhayey xadgudubyada galmada ee loo geysto haweenka Soomaaliya qaarkood oo lagu eedeeyo inay geystaan burcad u badan wiilasha qaar ka mid ah ragga caanka ah, kuwa hodanka ah iyo kuwa awooda leh, oo keenaya dhacdooyinkii ugu horreeyay ee kufsi wadareed ay la geystaan dambiilayaal badan. Qaar ka mid ah dambiilayaasha ayaan waligood maxkamad la soo taagin, taasoo xoojisay dareenka diidmada iyo caddaalad darrada ay dad badani dareemeen. Haweenka Soomaaliyeed ayaa dhibaato kala kulmay tacadiyada galmada ee ka dhaca xeryaha qaxootiga iyo xitaa meelo kale oo adduunka kamid ah. Had iyo jeer dhibbanaha iyo qoyskeeda ayaa u adkaysta eedda ugu badan. Ilaa iyo maanta, ma jirin qaabab loo kashifi karo aamusnaanta iyo sharaf-darrada kufsiga si loo siiyo daawada saxda ah ee dhibbanayaasha

By Ifrah Mohamed Osman

Email:ifraaxtaakoyar@gamil.com